Doktor Ox’un Deneyi İncelemesi – Jules Verne

Jules Verne’in Doktor Ox’un Deneyi kitabının incelemesini buradan dinleyebilirsiniz.

İçerik Özeti

Yazıda Jules Verne’in diğerleri kadar bilinmeyen, kara mizah ögeleriyle dolu Doktor Ox’un Deneyi adlı yapıtını inceleyeceğiz.

Kitap Hakkında Bilgiler

Çevirmen: Tülin Kartal Güngör
Derleyici: Merve Çay
Kapak: Hamdi Akçay
Yayın Tarihi: 23.11.2022
ISBN: 9786052650172
Dil: Türkçe
Sayfa Sayısı: 96
Cilt Tipi: Karton Kapak
Kağıt Cinsi: Kitap Kağıdı
Boyut: 13.5 x 21 cm

Ben okumaya Jules Verne ile başladım. Elbette öncesinde de bir şeyler okuyordum ama okumaktan haz almamı sağlayan, sayfaların peşine arsızca düşmeyi öğreten Jules Verne’di. Söz gelimi sabaha kadar okuyarak bitirdiğim ilk kitap Balonla Beş Hafta’ydı. Denizler Altında Yirmi Bin Fersah ile denizaltılara merak salmıştım. Büyüdükçe yazınsal zevkim inceldi ve yapıtlarını daha büyük bir dikkatle okumaya başladım. Jules Verne her ne kadar bilimkurgu türünün ilk yazarlarından sayılsa da yapıtlarında kullandığı bilimsel gerçekler konusundaki özeni onu neredeyse bir bilim yazarı konumuna getiriyordu.

Lise öğretmenimin bir tartışma ödevi olarak sorduğu “Bilim mi önemlidir, edebiyat mı?” sorusunu anımsıyorum. Bu kavramlar elbette birbirine içkin ve birbirlerinden değerli kavramlar ancak entelektüel bir tartışma olarak ele alındığında Jules Verne’e bakarak bu soruya “Edebiyat daha önemlidir.” yanıtını kolaylıkla verebileceğimizi düşünüyorum. Çünkü bilim, hayal ettiklerimizi gerçekleştirmeye yarıyor. Hayaller ise yazınsal yapıtlar aracılığıyla kurgulanıyor. Bilimin kaynağı hayal ve onu ortaya çıkaran yazınsal yapıtlar.

Söz gelimi Jules Verne Ay’a Yolculuk kitabını yazdığında bu, insanlar için yalnızca bir düştü ancak kitaptan aşağı yukarı elli yıl sonra bu olanaklı oldu. Ya da Jules Verne’nin kitaplarında yalnızca hayal gücüne yaslanarak anlattığı makineler bugün birçok bilimsel icada kapı araladı ve mühendislere anlatılanları gerçekleştirmek konusunda esin verdi. Yahya Kemal’in de dediği gibi gerçekten de insan bu alemde hayal ettiği müddetçe yaşıyor yani.

Şimdi bir yetişkin olarak Jules Verne’in kitaplarını okumaya geri dönüyorum ve Doktor Ox’un Deneyi’ne bakıyorum.

Önce Jules Verne’in yaşam öyküsüne bakalım.

Jules Verne Kimdir?

Jules Verne, varlıklı bir ailenin çocuğu olarak Fransa’nın Nantes kentinde dünyaya gelmiş ve kışlarını burada geçirirken yazlarını da sonunda Atlas Okyanus’una dökülen Loire Nehri’nin kıyısında geçirmiş. Çocukluğu boyunca limanlara ve gemilere bakmış, yolculuklar düşlemiş. Hatta doğruluğundan emin olamasak da 12 yaşında maceraya atılmak için evden kaçarak bir gemiye gizlice saklandığı ve babası tarafından yakalanarak bir daha yalnızca hayallerinde yolculuk yapacağına ilişkin söz verdiği bile söyleniyor.

Gençliği ise hukuk eğitimi almak için gittiği Paris’te biçimlenmiş. Her ne kadar avukat babasının isteğiyle hukuk bölümünü bitirse de bu yıllarda Paris’in entelektüelleriyle tanışmış ve yazıya merak salmış.  Victor Hugo gibi yazarlardan etkilenerek tiyatro oyunları, operetler kaleme almış. Ancak babası bu duruma sinirlenerek Jules Verne’e olan maddi desteğini kesmiş. Bunun üzerine Jules Verne de gene Paris’teyken evlendiği eşinin kardeşinin de desteğiyle broker(1) olarak çalışmaya başlamış. Bu süre zarfında borsadaki işlemlerinin sonucunu beklerken günde en az 20 dergi ya da gazete olmak üzere eline geçen tüm bilimsel yayınları ve yazınsal yapıtları okuduğu biliniyor.

Bu yıllarda Jules Verne, yayıncısı ve uzun yıllar dostu olacak olan Piere Jules Hetzel ile tanışarak ilk kitabı Balonla Beş Hafta’yı yayımlıyor ve daha ilk kitabıyla büyük bir üne kavuşarak onlarca dile çevriliyor.

Bu başarıyla geçimini yazdıkları üzerinden sağlamaya karar veren Jules Verne brokerlığı bırakmış ve Hetzel ile 20 -30 yıllık büyük anlaşmalar yaparak bu anlaşmalar sayesinde de üretken bir yazar haline gelerek ardında onlarca yapıt bırakmıştır.

Maddi olarak rahatlayan Jules Verne, bundan sonraki zamanını yeni kitaplar yazmak ve aklında kalan yolculukları yapmak, maceralara atılmak için harcayacaktır. Bu yolculuklardan edindiği deneyimlerden de hareketle hiç görmediği yerler hakkında bile yalnızca düş gücünden yararlanarak macera dolu kitaplar yazacaktır. Bu esnada yazarın Osmanlı İmparatorluğu topraklarında geçen İnatçı Keraban adlı kitabındaki detaylı tasvirlerden dolayı Türkiye’ye de yolculuk yaptığı söyleniyor ancak bu konuda kanıtlanmış bir bilgiye erişmek olanaklı değil.

İlerleyen yaşlarında siyasete de giren Jules Verne, birkaç dönem boyunca Amiens Belediyesi’nde meclis üyesi konumunda kültür ve sanata ilişkin kıymetli işler yaptıktan sonra yaşamının son yıllarında önce akıl hastası yeğeni tarafından bacağından vurularak, sonra şeker hastalığı yüzünden görme duyusunu kaybederek yorulmuş, yıllardır beraber çalıştığı kıymetli dostu Hetzel’in ölümüyle yıkılmış ve 1905 yılında memleketi Fransa’da yaşamını kaybetmiştir.

Doktor Ox’un Deneyi Özeti

Doktor Ox’un Deneyi, Quiquendone adında, insanların heyecanlarını yitirdiği, tepkisizleştiği ve sürekli uzlaşı peşinde koştuğu bir kentte geçmektedir. Bu kentte yıllardır tek bir tartışma bile yaşanmamıştır. Birbirini seven insanların evliliği en az 10 yıl sonra gerçekleşmektedir. Avukatlar hiçbir davayı kaybetmemiştir çünkü Quiquendone’da yıllardır hiç mahkeme görülmemiştir. Öyle ki belediye başkanı Van Tricasse ve Danışman Niklausse kentteki polis kadrosunu kaldırmayı bile düşünmektedir.

Quiquendone kentinin bu durumunu bilen Doktor Ox ve yardımcısı Ygene kente aydınlatma sağlamak vaadiyle gelmiş, kentin altına döşenen borulardan tüm kent halkına gizlice geliştirdikleri gaz bireşimini yaymaya başlamıştır. Bundan sonra Quiquendone kentinde yaşayan insanların ruh halleri görülmemiş bir biçimde değişecektir.

Devamındaysa iki ay içinde gerçekleşen görülmemiş evlilikler, tutkulu insanlar, tartışmalar…

Doktor Ox’un Deneyi’nin Konusu

Kara mizah ögeleriyle dolu bu novella(2), ilk sinirbilim bilimkurgusu olmasının yanında ciddi de bir politik eleştiri barındırmaktadır. Konforunu bozmamak için asla hareket etmeyen insanları eleştirmekte, hareket etmeye çağırmakta, insanlığın en önemli özelliğinin tutkulara sahip olması olduğunu haykırmaktadır.

Uzlaşılamayacak konularda bile uzlaşı aramak, düşünme sorumluluğunu üstlenmeden sürekli kararsızca yaşamak Jules Verne’e göre mantıksızdır. Hatta kitabın sonunda

“Bu esrarengiz, Doktor Ox ne yapmaya çalışmıştı? Sadece çılgınca bir deney; başka bir şey değil. Gaz borularını yerleştirdikten sonra, tek bir hidrojen atomunu dahi işin içine katmadan, Quiquendone’un kamu binalarını, sonra özel konutlarını ve nihayet sokaklarını saf oksijenle doldurdu. Tatsız, kokusuz olan bu gaz, yüksek dozda havaya karışınca, solunduğu zaman, organizmada ciddi bozukluklara yol açar. Oksijene doymuş bir ortamda yaşanırsa, kızgınlık, aşırı kızgınlık, tutuşma hali çıkar! Normal havaya kavuşulur kavuşulmaz, eski duruma geri dönülür; oksijen, ağırlığı nedeniyle alt katmanlarda çökeldiği için gözetleme kulesinin tepesinde kendilerini yeniden solunabilir bir hava içinde bulan danışman ve belediye başkanının durumu da bunun bir kanıtıdır.

Ayrıca bu koşullarda yaşamak, ruh kadar vücutta da fizyolojik değişikliklere yol açan bu gazı solumak, ölçüsüz bir yaşam süren bu çılgınlarda olduğu gibi, ölümü çabuklaştırır. Yani, Hızır gibi yetişen beklenmedik bir patlama Doktor Ox’un fabrikasını ortadan kaldırıp bu tehlikeli deneye son verdiği için Quiquendone’lular çok şanslıydılar.

Uzun sözün kısası, sonuç olarak, erdem, cesaret, yetenek, zeka, hayal gücü gibi bütün nitelik ya da özellikler yalnızca bir oksijen sorununa bağlı olabilir miydi? Doktor Ox’un kuramı buydu, ama bu kuramı kabul etmeme hakkı herkes için geçerlidir ve saygıdeğer Quiquendone kentinin sahne olduğu bu çılgınca deneye rağmen biz kendi hesabımızda, bütün görüş açılarından onu reddediyoruz.”

bölümüyle de bu kitabın yalnızca bir bilimkurgu yapıtı olarak algılanmaması gerektiğini politik bir mesajı da vurguladığını sanıyorum.

(Jackie Chan’in oynadığı 2004 yılında çekilen 80 Günde Devr-i Alem’de dahil olmak üzere Jules Verne’in kitapları defalarca filmlere de uyarlanmıştır.)

Spekülatif kurgu(3) türündeki yapıt sıra dışı da bir anlatım biçimine sahiptir. Yazınsal yapıtlarda biçim ve içerik birbirlerini tamamlayan ögelerdir. Doktor Ox’un deneyi de alışılmamış bölüm adları ve rapora benzer ilerleyişiyle adının hakkını vererek deneysel, eğlenceli ve kolay okunan bir anlatıma sahiptir. Bölüm adları aşağıdaki gibidir:

1. Demek ki Küçük Quiquendone Kentini En İyi Haritalarda Bile Aramak Boşunadır.
2. Bu bölümde Belediye Başkanı Van Tricasse ve Danışman Niklausse Kente Ait İşleri Görüşüyorlar.
3. Bu bölümde Komiser Passauf Beklenmedik Olduğu Kadar da Gürültülü Bir Giriş Yapıyor.
4. Doktor Ox’un Birinci Sınıf Bir Fizyolojist ve Gözü Pek Bir Deney Adamı Olduğu Ortaya Çıkıyor.
5. Belediye Başkanı ve Danışmanın Doktor Ox’u Ziyareti ve Daha Sonra Olanlar.
6. Frantz Niklausse ve Suzel van Tricasse Gelecekle İlgili Planlar Yapıyorlar.
7. Andante’ler Allegro’lara ve Allegro’lar Vivace’lere Dönüşüyor.
8. Eski ve Görkemli Alman Valisi Kasırgaya Dönüşüyor.
9. Doktor Ox ve Asistanı Ygene Sadece Birkaç Kelime Konuşuyorlar.
10. Bu Bölümde Salgının Bütün Kenti Etkisi Altına Aldığını ve Bunun Yarattığı Sonucu Göreceğiz.
11. Bu Bölümde Quiquendone’lular Kahramanca Bir Karar Alıyorlar.
12. Asistan Ygene, Doktor Ox’un Şiddetle Karşı Çıktığı Mantıklı Düşüncesini Dile Getiriyor.
13. Bu Bölümde, Yüksek Bir Yerde İnsanların Büyün Bayağılıklarını Geride Bıraktığı Bir Kez Daha Kanıtlanıyor.
14. Bu bölümde Olaylar O Denli Uç noktalara Varıyor ki Quiquendone Sakinleri, Okurlar ve Hatta Yazarın Kendisi Derhal Çözüm Bulunmasını İstiyorlar.
15. Düğüm Çözülüyor.
16. Yazarın Bütün Önemlerine Karşın, Zeki Okur Doğru Tahminde Bulunduğunu Anlıyor.
17. Doktor Ox’un Kuramı Açığa Çıkıyor

Doktor Ox’un Deneyi Alıntıları

Dil olarak okura metnin bir kurgu okuduğunu ve bunun üzerine düşünmesi gerektiğini anımsatır bir biçimde sıklıkla okur adıyla seslenilen, yazarın da kitabın anlatıcısı olduğunu ısrarla belirttiği paragraflar

“Okurlarımız, belediye başkanının Bayan Suzel adında bir kızı olduğunu biliyorlar. Ama ne kadar kavrayışlı olurlarsa olsunlar, danışman Niklausse’un da Bay Frantz adında bir oğlu olduğunu tahmin edemezlerdi.” – Sayfa 31.

ve yazınsal anlamda da yaratıcı keşiflerle dolu okuması keyifli paragraflar var:

“Quiquendone kayıp bir kent midir? Hayır. Geleceğe ait bir kent midir, peki? Hiç de değil. Coğrafyacılara karşın var olmakta, üstelik sekiz ya da dokuz yüz yıldır. Aynı zamanda bu kentin, her sakininin bir ruhu olduğu düşünüldüğünde, iki bin üç yüz doksan üç ruhu vardır.” – Sayfa 1

Jules Verne’in Kitapları

Yayıncısı ve kadim dostu Hetzel’le yaptığı 20’şer 30’ar yıllık antlaşmalarla sayısız yapıt bırakan hatta birkaç yapıtı da öldükten sonra yayımlanabilen Jules Verne’in Türkçesi de olan başlıca kitapları aşağıdaki gibi. Sayısız yapıt bırakan bu yazarın kitap listesi elbette genişletilebilir ama iyi çevirilerle dilimize geçen ve ilgi gören kitapları aşağı yukarı böyle.

• Balonla Beş Hafta
• Dünyanın Merkezine Yolculuk
• Ay’a Seyahat
• Kaptan Grant’ın Çocukları
• Denizler Altında Yirmi Bin Fersah
• Yüzen Şehir
• Üç Rus ve İngiliz’in Güney Afrika Serüvenleri
• Seksek Günde Devr-i Alem
• Esrarlı Ada
• Güneş Sistemine Seyahat
• Madenin Esrarı
• On Beş Yaşında Bir Kaptan
• Begüm’ün Beş Yüz Milyonu
• Bir Çinli’nin Çin’de Dolaşması
• Buharlı Ev
• Robensonlar Okulu
• Yeşil Işık
• İnatçı Keraban
• Güney Yıldızı
• Bir Piyango bileti
• Güneye Karşı Kuzey
• Fransa Yolu
• İki yıl Okul Tatili
• İsimsiz Aile
• Ne Altı Var Ne Üstü
• Karpatlar Şatosu
• Bir Gazetecinin Yolculuk Notları
• Bayan Branican
• Küçük Oğlan Çocuğu
• Uskurlu Ada
• Bayrağa Karşı
• Buzlar Sfenksi
• Havadaki Köy, Orman Köyü
• Deniz yılanı
• Kip Kardeşler
• Livonya’da Bir Dram
• Dünyanın Hakimi
• Denizin Hücumu
• Dünyanın Ucundaki Fener
• Altın Voklanı
• Meteor Avı
• Tuna Kılavuzu
• Jonathan’ın Kazazedeleri

Yirminci Yüzyılda Paris

Jules Verne’in Yirminci Yüzyılda Paris adında bir kitabı daha var ancak yayıncısı Hetzel kitabı yazıldığı yıllarda çok karamsar bularak yayımlamamak gerektiğini düşünüyor. 1990 yılına kadar da bu yapıtın kayıp olduğu sanılıyor. Kitabın yazıldığı yıldan tam 126 yıl sonra ailesi Jules Verne’e ait eski bir sandıkta kitabın el yazmasını bulunca yapıt yazıldıktan tam 130 yıl sonra yani 1994 yılında yayımlanıyor. Özellikle Fransa’da büyük bir ilgiyle karşılaşıyor.

Ben böyle öykülere genelde şüpheyle yaklaşıyorum ama elbette detayıyla araştırıp yorum yapmak gerekir. Yirminci Yüzyılda Paris adında da bir kitabı olduğunu bilelim.

Not

Doktor Ox’un Deneyi kitabında operayla ilgili çok fazla terim var. İlgisi olanların dikkatini çekeceğini düşünüyorum.

Dipnotlar

(1) Broker: Borsa’da işlem yapan uzman finansçı.

(2) Novella: Kısa roman uzun hikaye

(3) Spekülatif Kurgu: Tüm sanat dallarında gerçeküstü ögelerin yer aldığı kompozisyonları ifade eden genel bir terim.

Kaynaklar

https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nat%C3%A7%C4%B1_Keraban

https://tr.wikipedia.org/wiki/Jules_Verne

https://www.siir.gen.tr/siir/y/yahya_kemal_beyatli/deniz_turkusu.htm

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b2/Gorges_de_la_Loire_%28Chambles%29.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/Pierre-Jules_Hetzel