Peter Pan İncelemesi – J. M. Barrie

Biliyor musun Wendy? Ben doğduğum gün, annemi ve babamı yalnız bırakarak evi terk ettim.” – Peter Pan

J. M. Barrie’nin Peter Pan romanının incelemesini buradan dinleyebilirsiniz.

İçerik Özeti

Bu yazıda çağdaş çocuk edebiyatı ilkeleri doğrultusunda İskoç yazar J.M. Barrie’nin Peter Pan adlı romanını inceleyeceğiz. J.M. Barrie’nin kim olduğunu yanıtlayacak, kitabı özetleyerek genel bir değerlendirmede bulunacağız.

Çocuk edebiyatının adının konmadığı yıllarda çocukların okuduğu macera dolu erken dönem yapıtlarla karşılaştığımda mutlaka İş Bankası, İletişim, Can Yayımları gibi alanında saygın yayımevlerini tercih ederim. Ancak Peter Pan’ı ilgili projeleri tamamlayabilmek için hızlıca temin etmek ve okumak zorunda kaldım. Bu nedenle Mum Yayımevi adında daha önce hiç duymadığım bir yayımevinden okudum. Yayımevine ilişkin yorumlarım pek olumlu değil ancak bunları genel değerlendirme kısmında ele alacağız. Şimdi gelin J. M. Barrie’nin ilginç yaşam öyküsüne bakalım.

M. Barrie Kimdir?

M. Barrie, 1860 yılında İskoçya’da dünyaya gelmiş bir yazar. Yapıtları yalnızca yazarın yaşamına bakarak yorumlamak doğru olmasa da J. M. Barrie’nin deneyimlerinin yazdıklarına fazlaca etki ettiğini söylemek yanlış olmaz.

Yazar, altı yaşındayken on üç yaşındaki abisi yaşama veda ediyor. Ancak annesi abisinin ölümünü atlatamıyor ve J. M. Barrie’yi on üç yaşındaki abisinin yerine koymaya başlıyor. Buradaki mecazi bir anlatım değil. Tam olarak abisinin yerine koyuyor. Hatta J. M. Barrie büyük olasılıkla bu nedenle psikojenik bir cücelik hastalığına yakalanıyor ve boyu yaşamı boyunca yüz kırk santimi geçmiyor. Yani annesi için aynı Peter Pan gibi hep on üç yaşında kalan bir insan J. M. Barrie.

Edinburgh Üniversitesi’nden mezun olduktan sonra Londra’da gazetecilik yapmaya başlıyor. Geçimini hem gazetecilik hem de oyun yazarlığıyla kazanıyor. Peter Pan da aslında onun yazdığı tiyatro oyunlarından biri ancak beğenilince bunun öykülerini de kaleme alıyor ve talihi de tam o noktada değişiyor.

Peter Pan Özeti

Peter Pan, Neverland adında hayaller ülkesinde yaşayan bir çocuk. Neverland Türkçeye “Hiçbir Yer Adası, İnanmazsan İnanma Adası, Varolmayan Ülke” biçiminde farklı adlarla çevrilmiş. Mum yayımlarından çıkmış versiyonunda “İnanmazsan İnanma Adası” olarak geçiyordu.

Peter Pan, bu adada kayıp çocukları da yanına alarak Kaptan Kanca ile bir savaşa girişiyor. Bu savaşta kimi zaman Kızılderililerin de desteğini alıyor. Hep galip gelmesini başarıyorlar ancak asıl özlemini çektikleri şey olan anneye bir türlü kavuşamıyorlar. Bu nedenle Peter Pan, yakın arkadaşı Gıldır Gıldır adındaki periyle Neverland’ten çıkıp gerçek yaşamda Wendy ve kardeşlerinin odasına konuk oluyor ve Wendy’yle kardeşlerini inanmazsan inanma adasına getiriyor. Adadaki tek kız olan Wendy hayaller alemindeki bu adada annelik rolünü üstlenerek Peter Pan ve kayıp çocukların maceralarına ortak oluyor.

Peter Pan Konusu

Peter Pan, aslında yetişkin dünyasına getirilmiş çarpıcı bir eleştiri. Aynı Antoine de Saint Exupery’nin Küçük Prens romanındaki gibi Peter Pan’da da yetişkin dünyasının anlamsız işlerine ciddi bir eleştiri var. Bu eleştiri Peter Pan’ın yetişkin bir korsan olan Kaptan Kanca’yla ile girdiği savaşlarla somutlanıyor. Ancak çocuğa görelik ilkeleri açısından sanırım daha eskil bir metin olduğu için Küçük Prens kadar başarılı değil ve bu eleştiriyi çocuğun dünyasına uygun bir biçimde işleyemiyor.

Kitap, macera dolu anlatımıyla çocuklara okuma alışkanlığı kazandırabilecek ilgi çekici bir anlatı olarak değerlendirilebilir, yazıldığı dönemin koşullarına bakınca masum da denilebilir. Ancak bugünün gözlükleriyle baktığımız zaman çocuklar için sakıncalı olabilecek ögeler de barındırıyor. Peter Pan’ın yaramaz ama adil bir çocuk olmasına rağmen kibirli tavırları ve kayıp çocukların ona sorgusuz sualsiz itaat etmesi ya da Gıldır Gıldır’ın kendini feda ederek zehirli iksiri içmesi gibi durumlar temellendirilemiyor ve anlaşılır değil.

Peter Pan Alıntıları

Roman, genel değerlendirmede de anlatacağımız üzere çağdaş çocuk edebiyatı ilkelerine göre değerlendirdiğimizde çocuklara uygun olmayan bazı kısımlar barındırıyor. Söz gelimi aşağıdaki pasajda yazar kurduğu üst anlatıcı kişinin de dışına çıkarak doğrudan anlatının akışını bölüyor ve cinsiyetçi diyebileceğimiz yorumlar yapıyor.

“Çocuklara çok ihtiyacı olmasına rağmen onları uyandırmıyor, bir tepe başında bağımsızlığı simgelemek için dalgalanan bayraklar misali dimdik ayakta duruyordu. Mangal gibi yüreği varmış sıfatını bir kız için kullanacağım hiç aklıma gelmezdi.” – Sayfa 92.

Mum yayınevinin çevirisinde sıkça eski sözcükler kullanması da ciddi bir sorun. Aşağıdaki pasaj bunu örnekliyor.

“Bu arada duvardaki ufak oyukta Gıldır Gıldır ikamet etmekteydi. Paravan ile kapatılmış bu şirin yuva, onun özel dairesiydi. Paravan ise üzerini değişirken kapatıyordu. Ne kadar yaramaz olsa da bir hanımefendinin mutlaka sahip olması gereken iffet, haya, gibi hasletlerden haberdar idi.” – 85.

Ancak aynı yayımevi anlatıda geçen bazı şarkıları çok güzel çevirmiş.

“Evin üstüne çatı çattık,

Korkuya kapıyı kapattık.

Daha gönlün neyi beğendi?

Söyle bize, güzel Wendy.”

…

“Pencere açar evi dünyaya,

Kapanınca dalarız rüyaya

Rengarenk açsa da güller,

Yine de bebekle neşelenir gönüller.” – Sayfa 80.

Çocukları bir kurtarıcı düşüncesine mecbur eden çocukların elinden bireysel düşünme sorumluluğunu alan kötü pasajlar da var. J. M. Barrie’nin yazarlığı ve anlatımı belki kötü değil ama çocuklara da uygun değil:

“Unutmayınız ki o olmasa perişan olurduk. Ona ekmeğe suya olduğumuz kadar muhtacız dedi.

Ne yani! O olmasa kıyamet mi kopar?

O bizim kaptanımız, kılavuzumuz. O olmasa, rotasız, haritasız bir gemiye benzeriz. Olduğumuz yere çakılıp kalırız.” – Sayfa 47.

Ancak kitap, bir çocuk edebiyatı yapıtı olarak ele alındığında her ne kadar tartışmalı yanlar taşısa da dediğim gibi bir anlatı yazarı olarak J. M. Barrie’nin yazarlığı, ölüm gibi çarpıcı anlara ilişkin çizdiği naif ve estetik bölümlerle hayli başarılı.

“Nihayetinde denizkızları da evlerine çekilmişti. Ve Peter Pan eceliyle baş başa kalmıştı. “Belki de şu fani dünyada işittiğim en son ses, bir dalga sesi olacak.” diye düşündü. Bu arada vakit öldürmek için dalgaların arasında sağa sola yalpalayan belirsiz bir nesneyi seyretmeye çalıştı. Belki bir paçavra, belki de uçurtmanın kopan bir parçası… Acaba sahile ne zaman vuracaktı?” – Sayfa 104

Peter Pan Romanının Genel Değerlendirmesi

Peter Pan, macera dolu bir anlatı olması nedeniyle çocuklara okumayı sevdirecek bir kitap olma niteliği taşıyabilir ancak yazıldığı dönem itibariyle çok eleştiremeyeceğimiz fakat çağdaş gözlüklerle baktığımız zaman bugünkü çocuk edebiyatının ilkelerine uymayan birçok yönü var.

Kızılderililerle ilgili ırkçı söylemler, her ne kadar kimileri cinsiyetlerin toplumsal rollerini öğretiyor diye savunsa da Wendy’nin yapması gereken işler anlatılırken ve erkeklerin Wendy’e karşı tavırları söz konusu olduğunda genç okurlar için fazla cinsiyetçi kaçabilecek bölümleri var.

Çocuk kitaplarında şiddetin olmasında sorun yok. Yaşam gerçekliğine ait her şey çocuk edebiyatının da konusu olabilir. Çünkü zaten çocuk edebiyatının amacı çocuğu yaşam gerçekliğine erkenden hazırlamaktır. Ancak şiddeti meşrulaştırarak ve pornografik bir biçimde betimlemek ciddi bir sorun. Mum Yayımlarından çıkan kitapta aynen şöyle bir bölüm var:

“Ya da bir korsan ordusunu bertaraf eden bu savaşçıların ellerini tutan bir güç… Mulins’in cansız bedeninden çıkardığı kanlı kılıcını savura savura gelen birisi, bu işin üstesinden gelmeye adaydı.” Sayfa 163.

J.M. Barie, çocuğu çocuğun dünyasından hareketle anlatmıyor. Arada yazar olarak araya girip anlatıyı bölüyor, çocukluğun geride kaldığından söz ediyor. Bir yetişkin olarak nasihat etmekten ya da işlerin nasıl yapılacağını anlatmaktan çekinmiyor. Oysaki bizim nitelikli çocuk yapıtında aradığımız şey nasihat değil yalnızca merak duygusunun kararında devindiği bir yaşam gerçekliği. Anlatı maalesef bu yeterliği karşılayamıyor.

Çocuklara yaptıkları bazı aşırı afacanlıkların kötü sonuçları olabileceğini sezdirmiyor. Aynı sorun Şermin Yaşar’ın Dedemin Bakkalı kitabında da vardı. Çocuk tüm mahalleye kafasına göre ilaç dağıtıyor, eğleniyor ancak bunun sonuçlarıyla çarpıcı bir biçimde karşılaşmıyordu. Özetle anlatılan durumun eğlenceli olması, çocuğun dünyasından olması önemli ancak bazı eylemlerin ciddi sonuçlarının olduğunun da gösterilmesi gerekiyor.

Her şeye rağmen aile kavramına dönük olumlu iletiler de var ama… J. M. Barrie’nin çocuk edebiyatından bağımsız düşününce iyi bir yazar olduğu anlaşılıyor. Bu yüzden ebeveynlerle birlikte yani okunduktan sonra çocukla kitap üzerine sohbet etmek şartıyla macera dolu yapısına yaslanarak çocuklara okutulabilir.

Ancak belirtmek gerekir ki sonradan çağdaş bir bakış açısıyla ortaya konulan çizgi filmler, çocuğunuzu Peter Pan’le karşılaştırmanız için daha doğru bir seçenek.

Peter Pan’ın Steven Spielberg de dahil olmak üzere farklı yönetmenler tarafından defalarca sinemaya ve Disney başta olmak üzere farklı yapım şirketleri tarafından da defalarca çizgi filme aktarıldığını belirtmek gerekir. Benim favorim çocukluğumda izlediğim versiyonu olan Fox Kids versiyonu. Şimdilerde Minika Go kanalında da çağdaş bir yorumu yayımlanıyor. Animasyonla çizgi film arasında olan o yapımı çok estetik bulmadığımı ancak iletilerinde bir sorun olmadığını ekleyeyim.

Bir de Mum yayımlarının çeviride kullandığı “ketum, fecri, fani, iffet, haya, haslet, mahcup, halel gelmek…“ ve bunun gibi çok fazla eski söz var. Bazılarını ben bile bilmiyorum ki çocuğun bunu anlaması olanaklı değil. Mum yayınlarından çıkan kapakta resmedilen korsan hayli sempatik. Bunun korsan şapkası takmış Peter Pan mı yoksa Kaptan Kanca mı olduğunu anlayamıyoruz. Ayrıca kapaktaki çizimler anlatının içindeki çizimlerle de uyumlu değil. Bir sanatçının elinden çıkmadığı belli. Sanki romanı okumamış bir grafikere sipariş üzerine çizdirildiği düşüncesine kapılıyorsunuz. Bir düşün işine bu kadar sert çıkışmak istemiyorum ama çocuklar için bir iş yapıyorlarsa biraz daha özenli olmaları gerekir.

M. Barrie Kitapları

J.M. Barrie’nin özellikle tiyatro türünde birçok yapıtı var. Bu yapıtları İngilizce Vikipedi’nin şu bağlantısından görebilirsiniz. Yazarın en çok ses getiren yapıtı Peter Pan. Ancak bugün okumak istediğinizde bazı hikayeler bazı kitapların içine sonradan eklendiği için, yazar bazı öykü kitaplarına hem eski hem yeni öykülerini koyduğu için, farklı çizerler tarafından farklı adlarla resimlendiği için bir kafa karışıklığı oluyor. Benim okuduklarımdan öğrendiğim kadarıyla Peter Pan’ın öyküsü kronolojik sırayla aşağıdaki gibi kitaplaştırılmış.

• Küçük Beyaz Kuş
• Peter Pan
• Peter Pan Kensington Bahçelerinde
• Peter ve Wendy

NOT: İncelemeyi yazmadan önce teşhis kılavuzlarında yer almayan ancak pop psikoloji sendromu olarak anılan Peter Pan Sendromu adı verilen bir sendrom olduğunu öğrendim. Kişinin yetişkin olduğunu kabullenmemesi ve ait olduğu yaşın sorumluluklarını yerine getirmemesi durumuymuş. Burada detaylarını görebilirsiniz.

Madam Bovary’den sonra da bovarizm çıkmıştı. Demek ki kitleleri etkileyen romanlar o kadar iyi bir gözlemle yazılıyor adlandırılamayan şeyleri öyle güzel adlandırıyorlar ki psikoloji terimine bile dönüşebiliyor.

Kaynaklar

https://1000kitap.com/kitap/kucuk-prens–624

https://kitapyorumlar.com/sermin-yasar-dedemin-bakkali-incelemesi/

https://tr.wikipedia.org/wiki/Peter_Pan

https://play.google.com/store/movies/details?id=Zv60EQlQgbM

https://www.youtube.com/watch?v=oBSgxrZWSPI

https://en.wikipedia.org/wiki/J._M._Barrie#Biographies

https://dusge.com/peter-pan-sendromu/

https://www.amazon.com/Peter-Wendy-1st-US-Barrie/dp/B0013QL4M8